اختلال شخصیت دوری گزین یا اجتنابی (انگلیسی: Avoidant personality disorder) نوعی اختلال شخصیت متعلق به اختلال‌های گروه C است. افراد مبتلا به این اختلال الگویی از پرهیز اجتماعی، احساسات بی‌لیاقتی، حساسیت شدید به ارزیابی منفی و اجتناب از تعامل اجتماعی، با وجود میل شدید به نزدیکی به دیگران از خود نمایش می‌دهند. این افراد تمایل دارند که خود را پریشان، مضطرب، تنها، ناخواسته و مجزا از دیگران توصیف کنند. این رفتار به‌طور معمول در اوایل بزرگسالی آغاز می‌شود و در موقعیت‌های مختلفی بروز پیدا می‌کند.
افراد مبتلا به اختلال دوری‌گزین خود را از لحاظ اجتماعی بی‌عرضه یا فاقد جذبه شخصی می‌پندارند و از تعامل اجتماعی از ترس تمسخر، تحقیر، طرد شدن یا مورد بی‌میلی قرار گرفتن اجتناب می‌ورزند. با اینکه برخی دانشمندان مدعی هستند که دلایل دقیق این اختلال ناشناخته هستند، عده‌ای دیگر متوجه شدند که «والدین کودکان دوری‌گزین به نظر می‌رسید که با احساسات منفی خودشان مشکل داشته باشند.»
افرادی که از ابتلا به اختلال شخصیت اجتنابی یا دوری‌گزین رنج می‌برند، تمایل به اجتناب از حضور در موقعیت‌های اجتماعی دارند،زیرا از طرد شدن و قضاوت شدن توسط دیگران وحشت دارند. بسیاری از افراد مبتلا به این اختلال، از وضعیت خود آگاه بوده و تمایل به پیشرفت و بهبودی دارند. درنتیجه افراد مبتلا، اغلب پاسخ بسیار خوبی به درمان‌هایی مانند مشاوره و رفتاردرمانی می‌دهند. این اختلال، به گروهی از اختلالات روانی تعلق دارد که با نام اختلالات شخصیت شناخته می‌شوند. به طور کلی نیز الگوی رفتاری پایدار و مغایر با هنجارهای فرهنگی و رفتارهای نرمال از نظر جامعه هستند که باعث رنج خود یا اطرافیان می‌شوند. در واقع، برای افراد مبتلا به این اختلال احساس ترس از طرد شدن و قضاوت منفی توسط دیگران، آن‌قدر شدید و قوی است که انزوا را به حضور در موقعیت‌های اجتماعی ترجیح می‌دهند.
علائم و نشانه‌های اختلال شخصیت دوری گزین
- علائم ناشی از این اختلال شامل طیف وسیعی از رفتارها استو شدّت علائم در افراد مبتلا به اختلال شخصیت اجتنابی می‌تواند از خفیف تا بسیار شدید را در بر گیرد. از میان این علائم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دوری کردن از رفتن به سر کار، مدرسه و سایر موقعیت‌های اجتماعی؛ به علّت ترس از قضاوت منفی و طرد شدن.ممکن است شخص احساس ناخوشایند عدم مقبولیت را در موقعیت‌های مختلف اجتماعی داشته باشد. علّت این رفتار این است که این اشخاص ظرفیت کمی برای شنیدن نقد داشته و اغلب خود را کمتر از سایرین می‌دانند. اعتماد به نفس پایین؛ فرد به طور مداوم خود را سرزنش می‌کند، در بحث‌ها شرکت نمی‌کند و یا با همه چیز موافقت می‌کند و توان ابراز عقیده ندارد. منزوی کردن خود؛ فرد در هیچ جمعی حاضر نمی‌شود و اگر هم در جمع باشد، به‌جای ارتباط برقرار کردن با دیگران، خود را با چیزهایی مانند تلفن همراه و … سرگرم می‌کند.
علل اصلی بروز اختلال شخصیت اجتنابی
علّت دقیق ابتلا به اختلال شخصیت دوری گزین یا اجتنابی شناخته شده نیست اما تصور می‌شود که همانند سایر اختلالات شخصیت، احتمالاً هم ژنتیک و هم عوامل محیطی در ایجاد این اختلال روانی نقش داشته باشد. اعتقاد بر این است اختلالات شخصیت، به شکل موروثی در اعضای خانواده منتقل می‌شوند، اما هنوز شواهد کافی برای تأیید این ادعا وجود ندارد. فاکتورها و عوامل محیطی به‌خصوص در سنین کودکی، نقش مهمی در ایجاد اختلالات شخصیتی مانند اختلال شخصیت اجتنابی ایفا می‌کنند. کم‌رویی که در دوران کودکی و خردسالی بسیار شایع است، در نوجوانان و بزرگسالان مبتلا به اختلال شخصیت اجتنابی شده و تا سنین بالاتر ادامه پیدا می‌کند. مبتلایان به این اختلال معمولاً از تجربیات گذشته خود در مورد عدم پذیرش والدین یا همسالان صحبت می‌کنند که می‌تواند بر عزت نفس و احساس ارزشمندی فرد تأثیر بگذارد.
ویژگی‌ها و خصوصیات افراد دارای اختلال شخصیت دوری گزین
- علاوه بر احساس ترس از طرد شدن، قضاوت منفی و مسخره شدن، سایر ویژگی‌های شخصیتی افراد مبتلا به اختلال شخصیت اجتنابی، شامل موارد زیر است:
- این افراد زودرنج بوده و به‌راحتی از شنیدن کوچکترین انتقاد‌ی ناراحت می‌شوند.
- افراد مبتلا به این اختلال، دوستان بسیار کم و روابط بسیار محدودی دارند و از رابطه برقرار کردن با دیگران اجتناب می‌کنند.
- آن‌ها در موقعیت‌های اجتماعی و در روابط خود احساس شدید ترس و اضطراب را تجربه می‌کنند. این احساس باعث تمایلشان به دوری از فعالیت‌هایی می‌شود که نیاز به همراهی و ارتباط با دیگران دارد.
- خجالتی هستند و چون می‌ترسند در موقعیت‌های اجتماعی رفتاری نادرست از آن‌ها سر بزند، معمولاً غیرطبیعی رفتار می‌کنند.
- این افراد، تمایل به اغراق و بزرگ نشان‌دادن مشکلات خود دارند.
- از امتحان کردن موقعیت‌های جدید هراس دارند.
- اعتماد به نفس پایین و تصور ضعیفی از خود داشته، و خود را ناکافی، بدون صلاحیت و کمتر از دیگران می‌دانند.
تشخیص اختلال شخصیت دوری گزین یا اجتنابی
در صورت مشاهده علائمی که در بالا برای اختلال شخصیت اجتنابی مطرح شد، پزشک تشخیص احتمالی را با گرفتن سابقه پزشکی کامل و معاینه فیزیکی آغاز می‌کند. اگرچه هیچ تست آزمایشگاهی برای تشخیص اختلالات شخصیتی وجود ندارد، اما پزشک ممکن است تست‌های آزمایشگاهی بسیاری را برای رد علل جسمی احتمالی ایجاد کننده علائم درخواست کند. درصورتی که تمام علل احتمالی فیزیکی ایجاد کننده این علائم رد شوند، پزشک برای تشخیص اختلال شخصیت اجتنابی، شخص را به روانشناس یا روانپزشک ارجاع می‌دهد. روانشناس یا روانپزشک از گفتوگو، تست و سایر روش‌های تشخیصی، برای تأیید یا رد ابتلای شخص به این اختلال و سایر اختلالات شخصیت استفاده می‌کند.
راهکارهای درمان اختلال شخصیت اجتنابی
روش‌های درمانی بسیاری برای درمان این اختلال وجود دارد که براساس شرایط و پاسخ شخص اجرا می‌شوند.
- درمان دارویی: هیچ داروی اختصاصی برای درمان اختلال شخصیت اجتنابی وجود ندارد، امّا در صورت همراه شدن این اختلال با افسردگی و اضطراب ممکن است پزشک داروهای ضد اضطراب و ضد افسردگی را به شخص توصیه کند.
- رفتار درمانی: رفتار درمانی شناختی، یکی از بهترین روش‌ها برای درمان اختلال شخصیت اجتنابی است. در طی این روش درمانی، روانشناس افکار و اعتقادات ناسالم را اصلاح می‌کند. در طی این دوره، روان درمانگر به اصلاح این اعتقادات و افکار نادرست پرداخته و در پیدا کردن ریشه این افکار و اعتقادات به شخص کمک می‌کند.
- روان درمانی: روان درمانی سایکودینامیک، شکلی از مشاوره و گفتوگو درمانی است که در آن به شخص کمک می‌شود نسبت به افکار و ناخودآگاه خود اطلاع و آگاهی پیدا کند. این روش درمانی به شخص کمک می‌کند تا از نحوه تأثیر اعتقادات و رویدادها و وقایع گذشته بر رفتارهای امروزه خود آگاهی پیدا کند. در نهایت این روش درمانی، به شخص کمک می‌کند تا درگیری‌ها، عقده‌ها و مشکلات باقی‌مانده از گذشته را شناخته و آن‌ها را برطرف کند.
- گروه درمانی: یک روش دیگر برای درمان بیماری‌ها و اختلالات روانی، گروه درمانی است که در طی آن افرادی که از مشکل مشترکی رنج می‌برند، به همراه یک درمانگر در کنار یکدیگر قرار گرفته و تجربیات، توصیه‌ها و نظرات خود را با یکدیگر به اشتراک می‌گذراند. می‌توان از این روش درمانی برای کمک به بهبود مبتلایان به اختلالات شخصیت کمک گرفت.